گذر ایران از بانکداری دیجیتال

به گزارش خبرنگار ایبِنا،‌ چندسالی است که حرکت به سمت اقتصاد و بانکداری دیجیتال و به تعبیری آماده‌سازی برای تحول دیجیتال در کشور کلید خورده و حتی وزارت اقتصاد سند بانکداری آینده و تحول دیجیتالی برای  استقرار بانکداری دیجیتال مبتنی بر پارادایم اقتصاد هوشمند را تدوین و برای اجرا به تمامی بانک های دولتی ابلاغ کرده است. به دلیل اهمیت این موضوع باشگاه دیجیتال ایبِنا میزگردی با عنوان " گذر ایران از بانکداری دیجتال" را با حضور شهاب جوانمردی، مدیر عامل هلدینگ فناپ، مرتضی ترک تبریزی مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت و نیما امیر شکاری مدیر گروه بانکداری الکترونیک پژوهشکده پولی و بانکی برگزار کرده که مشروح این میزگرد را در زیر می‌خوانید.

نیما امیر شکاری: برای بررسی گذر ایران از اقتصاد دیجیتال به تبع لازم است مروری بر ادبیات این موضوع داشته و فضای آن را بشناسیم و تفاوت آن را با فضاهای قبلی از جمله بانکداری الکترونیک، بانکداری مجازی و اقتصاد دانش بنیان درک کنیم، زیرا تمام این عناوین یکسری وجوه اشتراک و تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند که یکسری سند بالا دستی هم از سوی وزارت اقتصاد برای تحقق تحول دیجیتال در کشور به بانک ها ارسال شده است. بانک مرکزی هم در این حوزه مواضع واظهار نظرهایی کرده و خط مشی هایی هم برای آن در نظر گرفته است. از این رو با توجه به صنعت بانکداری کشور و اسناد بالادستی و همچنین ترندهایی که در سطح بین المللی برای تحول دیجیتال مطرح است، چه نقشه راهی می تواند در کشور مثمر ثمر واقع شود و در ترسیم فضای بانکداری دیجیتال ازگذشته تاکنون با چه تغییراتی مواجه ودر آینده چه تغییرات دیگری برای آن متصور هستید ؟

شهاب جوانمردی: در این حوزه واژه ها بسیار پر رنگ هستند و من ابتدا از اقتصاد نوآوری شروع می کنم. اگر المان های تشکیل دهنده تولید ناخالص یک کشور را مشاهده کنید در تغییر و تحولاتی که تا به امروز رخ داده در اکثر مواقع صنایع جدیدی اضافه ودر اقتصاد نقشی را ایفا می کنند یا صنایع قبلی فعالیت های خود را به روش جدیدی دنبال و دربرخی مواقع روش های قبلی را بهبود و ارتقاء می دهند. تمام این فعالیت ها برای ایجاد ارزش افزوده های جدید در پاسخ به قسمتی از نیازهای مردم، نهادها شکل گرفته است. در این تغییر و تحولات یک حرکت تدریجی طی شده و در طی ۱۰۰ سال گذشته در این روند با انقلاب هایی مواجه و سرعت های متفاوت را نیز تجربه کرده ایم اما اینک رخدادهایی در جریان است که به نظر می رسد در امتداد گذشته نیست. بدین معنا که اگر از گذشته تا به امروز واسطه بهره ور شدن وانجام کارها به شیوه ای متفاوت منجربه این شده که پیش بینی هایی برای یک الی ۲۰ سال آینده داشته باشیمف امروز به واسطه فناوری هایی نوظهور به مرحله  پیش بینی ناپذیری رسیده ایم که تفاوت جدی با گذشته دارد. در آینده ما با disruption مواجه هستیم که دیگر منجربه افزایش سرعت تولید نمی شود بلکه به این اشاره دارد که باید به جای استفاده از نیروی انسانی از هوش مصنوعی بهره گیری کنیم.

آنچه در آینده در تمام صنایع از جمله بانکداری باید به آن توجه شود، مفهوم disruption است و این مشخصه وجه تمایز بانکداری الکترونیکی از بانکداری دیجیتال و اقتصاد الکترونیک از دیجیتال است. آنچه امروز با عنوان دیجیتال از آن نام برده می شود بررسی این موضوع است که آیا این بن افکنی در کشور شکل گرفته و اگر رخ داده با چه سرعتی ودر چه زمانی منجر به تحول در صنعت بانکداری می‌شود؟ از این رو صحبت از بانکداری و پذیرفتن این disruption خیلی غیر قابل تصور است زیرا بانک ها نهادهای بسیار پررنگ و قدرتمند اقتصادی هستند که فعال کننده بخش های دیگر اقتصاد نیز هستند. از این رو پذیرش کاهش امپراطوری بانک ها وبن افکنی در مدل کسب و کار ، بازیگری و جایگاه آن ها خیلی سخت تر می شود. نکته بعدی حائز اهمیت این است که بانک ها به دلیل آغوش بازی که در قبال فناوری های جدیدی داشتند خیلی نگران فرآیند تغییر فناوری های جدید نیستند و اگر وجه ممیزه بن افکنی را از اقتصاد و بانکداری خارج کنیم تاکنون در کشور راجب بانکداری یا اقتصاد دیجیتال صحبت نشده و تنها راجب یک ورژن بهتر از آن چه از قبل بوده صحبت کرده ایم که این ها زیر مجموعه اقتصاد نوآوری قرار می گیرد ولی لزوما digitalization نیست. در فرآیند دیجیتالی شدن راجب تغییر و تحول در تمام ذینفعان صحبت می شود واین امر در اکوسیستمی که جامعه مصرف کننده و زنجیره تولید آن به این سطح از بلوغ نرسیده، محقق نمی شود زیرا اگر تنها سرویس ها disrupt آپدیت شود ولی کارایی وگردش حاصل از آن ها در اقتصاد متریال نشود باز هم به نظر می رسد دیجیتالی کردن محقق نشده است.

امیر شکاری- توجه به مصادیق آینده صنعت بانکی و اقداماتی که تاکنون انجام شده این disruption در کدام بخش‌ها می تواند عرصه ظهور پیدا کند؟

ترک تبریزی- اگر بانکداری الکترونیک را به جزیزه ای تشبیه کنیم بانکداری دیجیتال را می توان یک دنیا در نظر گرفت که این تغییر در کشور هنوز عملیاتی نشده است و در سندی که در این حوزه وزارت اقتصاد به بانک ها ابلاغ کرده به دیجیتالی شدن سایر سازمان ها نیز اشاره شده است. از این اگر قرار است اقتصاد دیجیتالی در کشور شکل بگیرد باید سازمان های دیگر نیز در این مکانیسم قرار بگیرند زیرا در دنیای دیجیتال مشتری دیگر بانک ها را نمی بیند و تمام کارهای مالی و بانکی مشتریان از طریق ارائه API در شرکت ها انجام می گیرد. بانک ها دراین روند در بسیاری مواقع با سازمان های دیگر چالش هایی دارند که بیانگر این نکته است که هنوز بلوغ این تحول در سطح جامعه شکل نگرفته است و سازمان ها هنوز آمادگی ارائه استعلام ها و پاسخ ها به بانک ها به صورت دیتا را ندارند.

یکی دیگر از چالش ها پیرامون در تحول یا انقلاب دیجیتال در حوزه نیروی انسانی متخصص است که از ابتدای فرآیند الکترونیکی شدن خدمات بانک ها نیز با آن مواجه بودیم و هنوز هم ادامه دارد. همچنین نگرش نیروی انسانی در بخش های مختلف بانک برای دیجیتالی شدن، باید تغییر کند تا مشتریان بر اساس دیتا ارزیابی شوند و تغییر ذهنیت ها در این تحول شاید یکی از سخت ترین کارها باشد که اگر سرمایه گذاری لازم در این حوزه انجام شود هزینه بانک ها به میزان زیادی کاهش می یابد.

امیر شکاری –در ۵ الی ۱۰ سال دیگر یک بانک دیجیتال در ایران با فضای رگولاتوری و زیر ساخت موجود در کشوربه چه صورت خواهد بود واگر بخواهید چند المان خاص آن را مطرح کنید چه شاخص هایی را عنوان می کنید؟

ترک تبریزی- به عقیده من بانک ها در آینده در نقش رابط با آدم های مختلفی که از قبل انتخاب شده اند ظاهر ودیگر یک محصول یکسان برای ارائه به تعداد زیادی از مشتریان ندارند و به هر مشتری بر اساس دیتای حاصل از رصد رفتار و اعتبار وی خدمات و محصول کتفاوتی ارائه می دهند که در این مدل جدید از بانکداری، شعب بانکی نقش مکان های برای مشاوره به مشتریان را بازی کرده ودیگر لازم نیست در خیابان های اصلی در سطح شهر قرار گیرند و می توانند در یکی از طبقات ساختمان های اداری باشند. همچنین بانک می تواند بر اساس رفتار مشتری و دیتای حاصل از آن پیشنهاد خدمات متنوعی از جمله دریافت تسهیلات  را به مشتریان از طریق موبایل وی ارائه کند و مشتری در صورت اعلام موافقت این خدمت یا محصول را دریافت کند که این موارد از مشخصه های بانکداری آینده است که به شدت نیازمند نیروی انسانی متبحر و بلوغ یافته است تا در شعب تحول یافته بانکی با کمترین هزینه، بهترین و با کیفیت ترین سرویس ها به مشتری ارائه شود.

امیر شکاری- یکسری از مصادیق بانکداری دیجیتال که در ۵ الی ۱۰ ساله آینده بانک ها بر اساس آن سرویس دهی خواهند کرد را توصیف کنید؟

شهاب جوانمردی- به دو موضوع مهم در مباحث اشاره شد که اول تغییر ترکیب تخصصی نیروها و دوم ارائه محصولات شخصی سازی شده از سوی بانک ها به مشتریان است.. من دو نکته دیگر را اضافه خواهم کرد و آن این است که درآینده در مدل تجاری، کسب و کاری بانک ها پارتنرها برای ارائه خدمت وسرویس خیلی مهم خواهند شد، بدین معنا که بانک دیگر تنها ارائه کننده سرویس های بانکی نخواهد بود و پارتنرهایی می توانند سرویس هایی بانکی را که در گذشته تنها از سوی بانک ها ارائه می شده را عرضه کنند. همچنین بانک ها به یک جریان درآمدی جدید خواهند پیوست و آن هم بحث فناوری داده و فروش تحلیل است. بدین معنا که اگر نهادهای مالی امروز خدمات مشورتی برای عرضه محصولات خود به مشتریان ارائه می دهند با توجه شکل گیری و توسعه بیگ دیتا در چند سال آینده، بانک ها به صورت رسمی کارخانه عرضه محصولات داده محور نیز خواهند شد که ممکن است کسب و کار B2B یا B2Cجدیدی  را برای بانک ها ایجاد خواهد کرد که از الان باید برای این جریان درآمدی جدید و ارزش آفرین برنامه ریزی کرد.

امیر شکاری- یکی از المان های مهمی که در بانکداری دیجیتال و در کل فرآیند دیجیتالی شدن مطرح می شود بحث تجربه خوب مشتری است که به نوعی با disruption که ذکر شد، ارتباط نزدیکی دارد از این رو مشتری یک بانک در ۱۰ سال آینده در مقایسه با امروز چه امکاناتی را از سوی بانک ها مشاهده می کند؟

ترک تبریزی- سطح توقع مشتریان از بانک ها بسیار بالا رفته وبر این اساس بانک ها هر ساله مبالغ هنگفتی برای ارائه خدمات با ارزش افزوده به مشتری در بازار رقابت بانکی هزینه می کنند که منجربه افزایش کیفیت محصولات و خدمات می شود. بانک ها همچنین در حال حاضر در ارتباط با سازمانهای دیگر و سرویس هایی که از آن ها می گیرند، دچار مشکلات عدیده ای هستند و یاد گرفته اند بر اساس بحث بانکداری باز به تدریج در عقب بایستند، زیرا حرکت بانکداری در دنیا نیز در همین مسیر و کمتر دیده شدن بانک ها قرار دارد و این نهاد های مالی با تمام مشکلات پیش رو به سمت PSD2 در حرکت هستند و به مشتریان خود API ارائه و سرویس های خود را به صورت دیجیتال عرضه می کنند وحتی دربانک ملت سرویس پرداخت وام بدون حضور مشتری به صورت آزمایشی طراحی و به بخش اعتباری ارائه شده که قرار است هر ماه دو هزار مشتری که دیتای آن ها بررسی شده و پرداخت وام به آن ها نکول ندارد به بخش اعتباری معرفی کنیم، از این رو در این طرح دیگر لازم نیست مشتریان برای دریافت وام به بانک مراجعه کنند. البته مشکلات متعددی بر سر راه این طرح قرار دارد از جمله این که بخش حقوقی بانک نیازمند امضا مشتری است ولی بانک ها بر این تصور هستند که باید درآینده پرداخت وام به مشتریان بدون تقاضای مشتری و بر اساس پیشنهاد بانک بر اساس دیتای هر فرد باشد و بانک ها برای ارائه خدمات این چنینی در حال آماده سازی هستند که از مشخصه های بانکداری دیجیتال است و بزرگترین معضل بانک ها در تحقق بانکداری دیجیتال سازمان های دیگر هستند.

امیر شکاری: وقتی در مورد یک بانک دیجیتال صحبت می شود، بانکی با این خصوصیات در یک جزیره ایزوله ساخته نمی شود و چنین بانک هایی در یک کشور تحت نظارت رگولاتور و حمایت یک سری سازمان های تجاری در حال فعالیت است و این سوال که رگولاتور و سازمان های حمایت کننده یک بانک دیجیتال باید چه خصوصیاتی را داشته باشند تا بتوانیم راجع به مزایای بانک دیجیتال درکشور صحبت کنیم و این سوال که به این اکوسیستم اقتصاد دیجیتال می گوییم یا این که اقتصاد دیجیتال لایه دیگری است؟

شهاب جوانمردی_ اگر در ابتدا به موضوع سفر مشتری برگردیم، مشتریان خود را شهروند یک اکوسیستم دیجیتالی می بینند و در ذهن آن ها یک پیوستگی و همبستگی بین موضوعات وجود دارد، زیرا در حال حاضر مردم با یک اکانت گوگل می توانند همه جا لاگین و شناسایی شوند و به بسیاری از فضاها دسترسی پیدا کنند و حتی در کشورهای توسعه یافته با اکانت گوگل خود می توانند خریدهای خود را نیز انجام دهند. از این رو بافت و ساختار ذهنی مردم بخصوص نسل جدید اینگونه شکل گرفته و نمی توانند جور دیگری فکر کنند. سفر نسل جدید که در دنیای دیجیتال زندگی می کنند نیازمند ادغام و به هم پیوستگی کانال ها است زیرا این نسل انتظار دارند نیازهای آنان در کوتاه ترین زمان و با سهولت بیشتر و به صورت شخصی سازی شده پاسخ داده شود. حال تعدادی در زیست بوم گوگل، فیس بوک زندگی می کنند که هر کدام مگا اکو سیستم هستند و بر مبنای مگا پلتفرم ها شکل گرفته اند. البته هر کدام از افراد هم زمان کاربر زیست بوم های دیگر نیز هستند. بر این اساس مجموعه هایی مثل اسنپ و آپ و همچنین پیام رسان های ایرانی و خارجی به دنبال ایجاد یک مگا اکوسیستم هستند، زیرا دوست دارند افراد همین زیست بوم را برای زندگی و انجام کارهای خود انتخاب کنند، ولی در این بین چیزی که اهمیت دارد، این است که بانک ها چه به عنوان توسعه دهنده سرویس برای یک زیست بوم و چه به عنوان یک ایجاد کننده یک زیست بوم در صنعت بانکی به این مسئله نگاه می کنیم؟

بانک ها باید ایجاد یک زیست بوم به عنوان زیست بوم های ثانوی باشند یا این که در زیست بوم های مطرح نقش جدی را بازی کنند تا درآن زیست بوم دیگر دغدغه امور بانکی و مالی مثل پرداخت وام و کارت اعتباری وجود نداشته باد و این نهادها تمام این سرویس ها را به صورت ipa یا مدل دیگر به آن زیست بوم ارائه می توانند ارائه دهند. پس چیزی که اهمیت دارد، این است که بانک ها از منظر کسب و کاری می توانند فر اهم کننده یک زیست بوم یا ایفا کننده نقش تسهیل گری در یک اکوسیستم را بازی کنند یا خیر، زیرا این نیاز مشتری است. بانک ها در این روند در حال ساخت دنیایی دیجیتال هستند اما در بخش هایی از این فرآیند با چالش هایی مواجه هستند، البته بانک ها در حوزه c پیشرفت های خوبی داشته اند در حالی که در حوزه b این اتفاق رخ نداده است و زیر ساخت های مناسب برای ارائه سرویس هایی که قرار است برای زندگی دیجیتالی یک فرد که ممکن است حقوقی باشد را هنوز آماده نکرده ایم. ذکر این نکته ضروری است که خود آن ها نیز آمادگی این روند را نداشتند و در این زنجیره ارزش وارد نشده اند. یک مسئله خیلی بزرگتر نیز عدم تغییر دیدگاه رگولیشن در این بخش است که هنوز بر اساس دیدگاه های سنتی عمل می کند و این مسئله یک چالش جدی بر سر راه تحقق اقتصاد دیجیتال و به تبع بانکداری دیجیتال است. بانک ها در بخش رگولیشن نیز نیازمند disruption هستند.

امیر شکاری- چقدر رگولیشن ها در صنعت بانک و پرداخت و دیگر صنایع از جمله وزارت اقتصاد و ارتباطات چقدر آمادگی این disruption  رادارند.

ترک تبریزی_ در اکانت گوگل به صورت واقعی کاربر احساس می کند در مکانیسم لاگین و پس ورد کاربران در گوگل به دلیل تدابیر اخذ شده دیگر نگران گم شدن در فضای وب نیستند و همواره تنها لازم است جی میل خود را وارد کنند در صورتی کخ در کشور در مقطع کنونی چه در داخل بانک ها و چه در بیرون و داخل سازمان ها دیگر در برخی مواقع در کار با دو اپلیکیشن داخلی متعلق به یک بانک یا سازمان بانک هم دچار مشکل می شوید و نیاز به مراجعه حضور پیدا می کنید و حال اگر قرار باشد با چند سازمان و شرکت بیرونی در ارتباط باشید، اوضاع سخت تر هم می شود در صورتی که شناسایی مشتری ارائه سرویس های ویژه به وی باید بدون ایجاد کوچکترین نگرانی باشد تا منجربه تدام فعالیت و ایجاد حس وفاداری در وی شود.

امیر شکاری_ با توجه که سفر مشتری که تا حدودی ترسیم شده است و ارائه محصولات شخصی سازی شده به مشتریان بدون این که مشتری درخواستی کرده باشد. در این روند یکسری مسائلی دیگری در کشوری مثل ایران که فعالیت ها را ریسک کم به طور معمول اجرایی می کند به طور معمول وجود دارد، از این رو وقتی صحبت از بانکداری دیجیتال در کشوری مثل ایران می شود بحث امنیت، حریم خصوصی و قوانینGDPR در کجای این روند قرار می گیرد و در ایران در این حوزه چه فعالیت هایی انجام شده؟

ترک تبریزی _  در خیلی از کشورها یا بخش ها سامانه هایی رایج نمی شوند به دلیل این که علاقه مندی نیز برای رواج آن وجود ندارد. در بسیاری ازموارد می شود در سامانه ها کنترل هایی را اعمال کرد که ریسک مشتریان بانکی بر اساس آن سنجیده شود که از دقت بالاتری به نسبت فرآیند دستی برخورداراست و در حوزه کنترل ها همه راهکارها در سیستم ها وجود دارد که بر فرض مثال سازمان مالیاتی کل کشور سال ها است می خواهد یک سیستم مالیاتی دیجیتالی داشته باشد در صورتی که این روند در ایران و ترکیه همزمان آغاز شده اکنون ترکیه این پروسه را اجرایی کرده در صورتی که در ایران هنوز این روند بر خلاف ادعاها به صورت کامل دیجیتالی نشده و هنوز وقتی به سراغ کارها مالیاتی می رویم با کاغذ بازی و امضا مواجه هستیم در صورتی که به نظرم همانگونه که در حوزه بازرسی بانک در سطح شعب و تراکنش های سوئیچ و کربانک سیستم هایی نوشته شده است که بازرسان بانک دیگر لازم نیست برای فرآیند بازرسی به صد شعبه سر بزنند و ده شعبه را به صورت روزانه به بازر می دهیم و می گوییم این ۱۰ شعبه بر اساس رول هایی که تعریف شده دچار مشکل هستند یا در بحث کربانکینگ تراکنش های مشکوک مشخص و وضعیت ها همواره رصد و چک می شوند. همچنین در حوزه اعتباری نیز امکان سنجش ریسک مشتریان بر اساس دیتای مشتری وجود دارد و به عقده منIT برای تمام مشکلات راه حل دارد و در خیلی از موارد بانک ها و سازمن ها به بهانه امنیت از شفاف سازی جلوگیری کرده اند و به عقیده من راهکارهای برقراری امنیت در حوزه IT نهفته است. امروز با پیشرفت فناوری رصد تمام فرادها امکانپذیر شده است، از این رو باید باز تر رفتار کرد در جاهایی که مجوز نداریم، تنها فشار  ITمی تواند تسهیل گر باشد تا سیستم های کنترلی ترویج یافته و جایگزین شود.

امیر شکاری_ حال با فرض حل مسائل امنیتی و قانع شدن مشتریان به استفاده از سیستم های غیرحضوری و شروع به کسب و کارهای دیجیتال اگر در وسط کار سرو کله رگولاتورهای غیر دیجیتال پیدا شد باید چه کرد؟ آیا بانکداری دیجیتال مستلزم یک رگولاتور دیجیتال نیز هست یا همان رگولاتور قبلی باید به ابزارهای دیگری تجهیز شود؟ در حال حاضر در روند دیجیتالی شدن با سه رگولاتور وزارت اقتصاد ، وزارت ارتباطات و بانک مرکزی مواجه هستیم که ممکن است هر قسمت از کار به سازمان خاصی مرتبط شود و سوال این است که آیا این نهاد ها کفایت می کند یا به نهاد سازی جدیدی نیازمندیم یا تغییر شرح وظایف، ترکیب و اجتماع نهادی نیازمندیم ؟

جوانمردی_ من جواب این سوال را نمی‌دانم. زیرا واقعیت این است که بانک ها خیلی از موارد را نمی دانند ولی کار خود را ادامه می دهند که این موارد تبدیل به نمی‌خواهیم می شود و وقتی نمی خواهیم پس نمی توانیم.بنابراین اگر فرض اول که نمی دانیم را بپذیریم جواب همه سوال ها پیدا می شود ولی ما نه تنها که نمی دانیم بلکه تلاش هم نمی‌کنیم که بدانیم.زمانی که در که ترند های آینده بر فرض مثال می‌بینید که مفاهیمی مثل رگولیشن و مردمی شدن وجود دارد که در اساس فلسفه ماجرا این است. بر فرض مثال برخی اوقات این روند ابزاری است که تنها محدود به استفاده نکردن از ابزار یک شرکت خاص می شود ولی برخی از مسائل مفهومیو فلسفی است و دیجیتالی شدن برخی از موضوعات فلسفی هستند و اگر کسی باور به دموکراتایز شدن و رگولیشن شدن نداشته باشد، اصلا نمی تواند هیچ کاری انجام دهد و باید این قدر صبر کند تا مسائل بیاد از آن عبور کند و نسل جدیدی جایگزین آن شود. در بخش هایی که پذیرفته ایم، نمی دانیم در پی یافتن کسی هستیم که می داند و از وی مشورت می گیریم  هماند بهره گیری از مربیان خارجی در عرصه فوتبال، اما نمی پذیریم که در مفهوم رگولیشن برای دنیای جدید و خیلی مفاهیم دیگر احتیاج به مربیگری داریم از این رو من واقعا جواب این سوال را نمی دانم و نمی توانم برای آن نسخه ای تجویزی کنم.

امیر شکاری- حرکت به سمت بانکداری دیجیتال یکی از برنامه ها است و بر این اساس سندی نیزاز سوی وزارت اقتصاد به بانک ها ابلاغ شده است، از این رو در کشور ظرفیت برای تحقق تحول دیجیتال را چگونه ارزیابی می کنید؟

ترک تبریزی- این که وزارت اقتصاد چنین منشوری را ابلاغ کرده را به فال نیک میگرم زیرا  فعالیت های بانک ها در این بخش نیز به صورت مستمر رصد می شود. البته ذکر این نکته ضروری است که حرکت در این مسیر بسیار سخت است و توجه به این مهم که رگولاتور دولت که بر این روند نظارت دارد بیانگر فهم درست در برنامه ریزی برای حرکت بانک ها در این مسیر دارد که منجر به این شده در تمام بانک ها نقشه راه در این بخش شکل گیرد. اما مهمترین مسئله در این بخش آموزش و فرهنگ سازی است و ضروری است پروژه های فرهنگ سازی دیجیتال به این منظور ایجاد شود تا در نگاه مدیران و در کل نیروی انسانی بلوغ ایجاد شود.

امیر شکاری- این که یک نهاد بالاسری به یکسری اتفاقات نوآورانه در کشورتوجه کرده و در آن صنعت به جوانبی مثل کسب و کار بانک ها اشاره و بیزینس مدل ساخته شده است  را بسیار مثبت ارزیابی می کنم ولی به این موضوع که  این راهکار برای همه بانک ها مناسب است یا خیر، و این که همه به صورت یک شکل به سمت بانکداری دیجیتال بروند و سرویس های یک شکل در این حوزه ارائه دهند، انتقاد دارم زیرا باید هر بانکی بنا بر هدفی که دنبال می کند راهکار اختصاصی خود را نیز داشته باشد، از این رو فضای پلت فرمی که مگا پلتفرم ها در آن شکل می گیرد و خود مشتری تصمیم می گیرد در کدام زیست بوم زندگی کند را راهکار مناسبتری می دانم.شخصی سازی خدمات باید از داخل خود بانک اغاز شود وبانک ها باید بتدریج در این روند شروع به ارائه سرویس های تخصصی کنند.

جوانمردی- حرکت وزارت اقتصاد در ابلاغ این سند را یک قدم به جلو می دانم، اما این موضوع من را از این بابت نگران می کند که این حرکت در نهایت موجب به ایجاد یکسری از دستورالعمل ها می شود که باعث می شود تمام بانک ها به صورت یک شکل در این حوزه بدون توجه به ذات این مسئله ورود کنند ولی متعقد هستم یک کارهایی می توانیم انجام دهیم که اگر ندهیم به مثابه سیگنال هایی می ماند که بیانگر جدی نبودن در مسائل نوآورانه دارد.